فسفر، دومین عنصر ضروری برای تمام موجودات زنده ازجمله گیاهان و جانوران است. همه گیاهان جهت رشد طبیعی و باردهی مناسب به عنصر فسفر نیاز مبرم دارند. متاسفانه در بسیاری از خاکهای زراعی کشور ما فقر عنصر فسفر وجود دارد لذا می بایست کمبود این عنصر بسیار ضروری توسط مکملها و کودهای فسفره جامد و مایع فسفاته همچون کود فسفر مایع معجزه گر تامین شود .
فسفر، نقش های اساسی در گیاه برعهده دارد که عبارتند از:
- فتوسنتز
- تنفس
- ذخیره و انتقال انرژی
- تقسیم سلولی
- بزرگ شدن
- تکمیل چرخه تولید طبیعی در گیاهان
فسفر به عنوان یکی از اجزای کلیدی در ساقه گیاه، به طور اختصاصی در جذب و تبدیل انرژی خورشیدی به ترکیبات مورد نیاز گیاه نقش دارد.
عنصر فسفر در خاک به 3 شکل وجود دارد:
- آپاتیت (منبع اصلی انواع فسفر)
- ترکیبات فسفات های آهن و آلومینیوم
- فسفری که به ذرات مس جذب می شود
قابلیت جذب شدن فسفر به صورت ارگانیک، بسیار کم است، زیرا فسفر تنها به صورت محلول برای گیاهان قابل جذب است و یکی از بهترین این محلولها کود فسفر مایع معجزه گر است.
فسفر محلول بصورت کود یا هوازدگی با ذرات رس، آهن و ذرات آلومینیوم موجود در خاک واکنش داده و همین امر، منجر به کاهش مقدار فسفر قابل دسترس در خاک می شود. به علت وجود فرآیندهای تثبیتی، حرکت فسفر در اغلب خاک ها بسیار اندک و کمتر از 5/2 سانتی متر است.
فسفر، نزدیک به منشا تولیدی باقی می ماند. گیاهان هم پس از کود دهی فسفر، در اولین فصل زراعی، تنها حدود 20 درصد از کودهای فسفره را جذب می کنند. در نتیجه مقداری از فسفر، توسط آبشویی، به هدر می رود و در نهایت مقدار ثابتی از فسفر در اختیار محصولات قرار می گیرد.
علائم کمبود فسفر در گیاه
تشخیص کمبود فسفر در گیاه، از کمبود سایر عناصر مانند نیتروژن دشوارتر است، زیرا در مراحل رشد اولیه گیاه، معمولا علائم خاصی از کمبود رشد مشاهده نمی شود و زمانی که کمبود فسفر واضح شد، برای اصلاح محصول بسیار دیر است.
به عنوان نمونه در گیاه ذرت، کمبود فسفر موجب پیر شدن برگ ها شده و تغییر رنگ غیر عادی در آنها مشاهده می شود. در برگ گیاهانی که با کمبود فسفر رو به رو هستند، رنگ گیاه به سمت سبز مایل به آبی تیره می رود، رنگ ساقه هم متمایل به بنفش می شود، البته درجه بنفش بودن ساقه به ساختار ژنتیکی گیاه مربوط است.
بروز رنگ بنفش در واقع، سنتز آنتوسیانین یا رنگدانه بنفش در برگ های گیاه است.
مزایای فسفر برای گیاه
وقتی کمبود فسفر در گیاه ایجاد می شود، این عنصر از بافت های پیر و فرسوده به بافت های جوان و در حال رشد گیاه، حرکت می کند. کمبود فسفر در مراحل انتهایی رشد دانه و ثمردهی گیاه، نمایان می گردد.
مضرات استفاده بی رویه از کودهای فسفره
استفاده بی رویه از کودهای فسفره ، علاوه بر هدر دادن سرمایه یک منبع تجدید ناپذیر، موجب اختلال در جذب سایر عناصر از جمله آهن، روی و منگنز می شود. برای ارتقای بهره وری هرچه بیشتر از کودهای فسفره در خاک، می توان از راهکارهایی استفاده نمود که از آن جمله، به موارد زیر اشاره می کنیم:
- اصلاح خصوصیات خاک سطحی
- مدیریت خاک های سطحی
- مدیریت منابع فسفات
- زمان بندی مناسب که معمولا در هنگام کاشت محصول یا به صورت کاشت در سطح خاک، هنگام شخم زدن، به کار می رود.
چرا بهینه سازی مصرف کود فسفر؟
- منبع تولید کود فسفر که سنگ فسفات یا خاک فسفات می باشد، بسیار محدود و جزء منابع تجدید ناپذیر محسوب می گردد، که همین امر خود گواه علت اهمیت ویژه در بهره وری مناسب از کودهای فسفاته است.
- مصرف بی رویه و نادرست کودهای فسفاته به مقادیر بالا در خاک، از جمله کودهای شیمیایی و کودهای آلی ، از دلایل عمده آلودگی های آب های سطحی به عنصر فسفر است که در صورت عدم رعایت، گاه خسارت های جبران ناپذیری به محیط زیست وارد خواهد ساخت.
- در کشورهای در حال توسعه که امنیت غذایی و تامین غذا برای جمعیت فقیر آنها اهمیت ویژه ای دارد و از آنجایی که کودهای فسفاته در رشد محصولات، نقش بسزایی دارند، لازم است این منابع کاملا هدفدار مورد استفاده قرار بگیرند.
ترکیبات موجود در خاک در بستر مناسبی از PH ، نوع و میزان مواد معدنی تامین می شوند. در خاک های اسیدی، عنصر فسفر تمایل به واکنش با آلومنیوم، آهن و منگنز دارد، درحالی که در خاک های قلیایی تمایل فسفر به واکنش با کلسیم است.
عوامل موثر بر میزان فسفر موجود در خاک
- PH خاک : فسفر در PH حدود 6 تا 7 در بهترین حالت در دسترس گیاه قرار می گیرد.
- تغذیه متعادل محصولات زراعی: منابع کافی از مواد مغذی گیاهی موجب افزایش جذب عنصر فسفر از خاک می شود، به عنوان مثال، استفاده از کودهای حاوی ذرات آلومنیومی به همراه کود فسفر، موجب افزایش جذب فسفر از خاک می شود.
- مواد آلی خاک : خاک هایی با مواد آلی بالا، دارای مقادیر قابل توجهی فسفر بوده که می تواند زمینه را برای رشد گیاه فراهم آورد.
- نوع رس خاک: ذرات رس موجود در خاک، تمایل دارند که فسفر را در خاک حفظ یا ثابت کنند، در نتیجه خاک های ریز مانند خاک های رسی دارای ظرفیت تثبیت بیشتری نسبت به خاک های شنی و درشت هستند.
- زمان بندی استفاده از کود فسفره : تثبیت فسفر خاک با زمان تماس بین بخش محلول و ذرات خاک افزایش می یابد، در نتیجه به صورت کارآمدتری از کود فسفر استفاده به عمل می آید.
- دما، تخلخل، رطوبت و تراکم خاک: جذب فسفر توسط گیاه با دمای پایین و هوا دهی ضعیف خاک، کاهش می یابد. رطوبت بیش از حد خاک به همراه تراکم خاک ، موجب کاهش اکسیژن خاک و کاهش توانایی ریشه گیاه در جذب فسفر خاک می شود. درنهایت، تراکم باعث کاهش فضای منافذ و در نتیجه هوادهی در ناحیه ریشه خواهد شد.
